انواع واکسن

واکسن ها ( vaccine  )در واقع یا میکروارگانیسم زنده و یا ضعیف شده هستند با حفظ انتی ژن های محافظت کننده  یا مصونیت زای آنها و یا میکروگانیسم کشته شده هستند و یا محصولات آنها و یا واکسن هایی که از طریق تغییرات ژنتیکی  بدست می آیند.

واکسن های زنده

از نمونه این واکسن ها می توان از ویروس آبله گاوی نام برد که واکسیناسیون ( vaccination ) با آن منجر به ریشه کن شدن این بیماری در جهان گردید. واکسن زنده دیگر واگسن فلج اطفا ل  است که نوع سابین ۲ و ۳   آن می تواند بذن را در مقابل نوع وحشی آن محافظت نمایند.سابق بر این برای واکسیناسیون از نمونه کشته شده (سالک)  استفاده میشد که ایمنی قوی نداشت.واکسیناسیون با پولیونه تنها موجب بالا رفتن سطح آنتی بادی های سرمی بر علیه آن می شود بلکه باعث ترشح IgA ترشحی در مخاط ها شده و باعث حفاظت مخاط ها هم می شود.

واکسن های زنده ضعیف شده

دراین واکسن ها که با تضعیف میکروارگانیسم ها تهیه می شود بیماری زایی پاتوزن کم می شود ولی آنتی ژن های عمل کننده به جهتایجاد ایمنی در آن باقی می مانند به عنوان مثال واکسن BCG که از کشت مداوم مایکوباکتریوم بوویس  که به مدت ۱۳ سال در محیط صفراوی کشت داده شده (۱۹۲۱- ۱۹۰۸ ) تهیه می شود. این واکسن اثرات حفاظتی در مقابل توبرکلوزیس یا TB دارد.

تهیه واکسن های ضعیف شده از ویروس ها آسان تر از میکروب هاست.واکسن های ویروسی ضعیف شده مانند واکسن سرخک، سرخچه، اوریون، تب زرد و هپاتیت A ( که واکسن اخیر به صورت کشته شده هم مصرف می شود )

واکسن های کشته شده

نوع باکتریایی آن مثل واکسن سیاه سرفه  ، حصبه ، وبا که اثرات حفاظتی کمی دارند و نوی ویروس آن مثل واکسن فلج اطفال (نوع سالک). آ نفولانزا، هاری ، هپاتیت A  ( هم به صورت زنده ضعیف شده و هم به صورت کشته شده استفاده می شود ) .

واکسن هایی که از فراورده های میکروب ها تهیه می شود

در سال ۱۹۲۳ گاستون رامون توانست با استفاده از حرارت ۴۰ درجه و فرمالین توکسین یا سم دیفتری و کزاز را تبدیل به آناتوکسین  یا توکسوئید  نماید.که از آن به عنوان واکسن بر علیه دیفتری و کزاز استفاده می شود.

تهیه واکسن از اجزاء سلولی و آنتی ژن های سطحی میکروار گانیسم

این واکسن ها بی خطر و موثر هستند نظیر واکسن نیسریا مننژیتیدیس A وC ،استرپتوکک پنومونیا و ویروس هپاتیت B.

تهیه واکسن ها به روش کلون کردن ژن ها

با کمک علم مهندسی ژنتیک سعی شده است که پپتید های ایمنی زا را در میکروار گانیسم ها شناسایی کرده ژن های سازنده آنها را جدا نموده و با کلون کردن آنها در محیط کشت آنها را افزایش دهند و یا اینکه زن مورد نظر را در یک ناقل گذاشته و سپس به فرد تزریق نمایند تا در بدن تکثیر پیدا نموده و مقاد یر زیادی آنتی ژن تولید شود.از نمونه این واکسن ها، تولید آنتی ژن های سطحی هپاتیت B (HBs Ag ) است که در داخل مخمر گذاشته شده و همراه با آن تکثیر می شود.عوارض جانبی اینگونه واکسن ها کمتر است.

تولید واکسن با استفاده از تکنولوژی نوترکیبی

در این روش سعی میشود که به جای موتاسیون های اتفاقی، موتاسیون های مشخصی ایجاد نموده و میکروارگانیسم های ضعیف شده ای برای واکسن تهیه نمایند.

برای این کار میکرو ارگانیسم ها را در شرایط نامساعد و شرایطی متغیر از محیط کشت معمولی مرتبا رشد می دهند ویا برخی از مواد موتاژن را که منجر به ایجاد موتاسیون می شود به محیط کشت اضافه می نمایند تا موتاسیون های متعدد منجر به تولید نمونه های غیر بیماری زا شود.البته امکان اینکه این نوع واکسن ها ایجاد بیماری کنند هم وجود دارد.

مقایسه واکسن های زنده و کشته شده

واکسن های زنده پاسخ بهتری ایجاد می کنند، دلایل برتری واکسن های زنده عبارتست از:

۱- واکسن های زنده حاوی تمام اجزای اصلی و غیر اصلی آنتی ژن ها هستند.

۲- جایگاه های اصلی پاتوژن  را در بدن اشغال می کنند و از جایگزینی پاتوژن اصلی ممانعت می کنند.

۳- واکسن های زنده معمولا با یکبار ورود به بدن ایمنی خو بی ایجاد می کنند.

۴- به مدت طولانی در بدن باقی می مانند.

۵- به دلیل قدرت تکثیر در بد ن میزبان، مقدار آنتی ژن افزایش می یابد.

۶- در برابر واکسن های زنده، IgG و IgA تولید می شود.ولی در برابر واکسن های کشته شده عمدتا IgG تولید می شود. علاوه بر آن پاسخ ایمنی سلولی در برابر واکسن های زنده به وجود می آید.

۷- نیاز به استفاده از عوامل کمکی ( اد جوان ) نیست.

استفاده از ادجوان

برای ایجاد پاسخ ایمنی مناسب در برابر واکسن باید دوام آن در بدن طولانی باشد.خصوصاً در واکسن های کشته شده که سریعاً پاکسازی می شوند.بنابراین از موادی استفاده می شود که پاسخ ایمنی را افزایش می دهند اما خود در تحریک سیستم ایمنی نقشی ندارند به این ماده ادجوان یا یاور گفته می شود.ادجوان به چند دلیل اهمیت دارند:

۱- متمرکز کردن آنتی ژن ها در محل تجمع لنفوسیت ها و از این طریق احتمال فاگوسیتوز ، تماس و عرضه آنتی زن ها را افزایش می دهند.

۲- از حذ ف سریع آنتی ژن ها جلوگیری می نمایند.

۳- القاء تولید سایتو کین ها را افزایش می دهند.

ادجوان ها انواع مختلفی دارند-برخی به عنوان ادجوان های معد نی معروفند که بیشترین آنها ترکیبات نمک های فسفاته آلومینیوم و کلسیم است که چون غیر محلول هستند با انتی ژن ایجاد امولسیون کرده و زمان تحریک را طولانی تر می کند و تولید آنتی بادی ها را افزایش می دهد.

هیدروکسید آلومینیم به طور گسترده با توکسو ئید دیفتری و کزاز مصرف دارد ادجوان های دیگر به نام ناقص فروند نامیده می شود که با اضافه کردن مواد روغنی به ترکیبات فوق تهیه می شود و اگر به ترکیب فوق میکروب کشته شده سل (میکو باکتریوم تویر کلوزیس) اضافه شود به نام اد جوان کامل فروند نامیده می شود (ادجوان فروند بیشتر در تحقیقات آزمایشگاهی کاربرد دارد ) .

نکاتی که هنگام واکسیناسیون باید در نظر گرفته شود

رعایت کردن نکات ذیل باعث می شود تا تاثیر واکسن ها بیشتر شود:

۱- روش نگهداری واکسن ها باید دقیقاضرعایت شود.واکسن ها هغلب در درجه حرارت ۸-۲ درجه و در تاریکی باید نگهداری شوند. تاریخ مصرف واکسن ها باید مورد نظر باشد.

۲- به نحوه صحیح و استریل واکسیناسیون انجام شود.مقدار کافی از واکسن وارد بدن شود.

۳- در افراد واکسینه، تزریق های یاد آور، در مواقع ضروری و اپیدمی باید تکرار شود در کارت های واکسیناسیون ، تاریخ واکسن ها، نوع واکسن، دفعات واکسن و تاریخ مراجعه بعدی هم مشخص می شود.

عوارض جانبی واکسیناسیون

عوارض واکسیناسیون به دو صورت موضعی   و عمومی  ممکن است دیده شود.

۱- واکنش های موضعی – معمولاً در محل تزریق قرمزی، تورم، سفتی و درد ایجاد می شود.

۲- واکنش های عمومی- به صورت تب (گاهی تا ۳۹ درجه و یا بیشتر) بی اشتهایی، سر درد، لرز و خستگی و گاهی نیز بصورت بروز بثورات جلدی مشاهده می شود. که با داروهای مسکن و تب بر و معمولاً پس از ۴۸ ساعت از بین می رود.گاهی نیز واکنش های الرژیک،آنافیلاکسی و غش  بروز می کند.

موارد منع واکسیناسیون

۱- در زمان بارداری مصرف واکسن های زنده ضعیف شده ممنوع است.در صورت امکان از هر گونه واکسیناسیون باید خودداری کرد در موارد ضروری واکسن کزاز، را می توان از ماه ششم و هفتم بارداری استفاده کرد ( از ماه چهارم به بعد )

۲- در افراد با نقض ایمنی مثل لوسمی ها و یا سل پیشرفته

۳- در بیمارانی که داروهای مهارکننده سیستم ایمنی مصرف می کنند و یا تحت شیمی درمانی و یا پرتو درمانی هستند.

۴- در بیماری های سخت و تب

۵- در کودکان مبتلا به اختلالات عصبی و تشنج

۶- در بیماری های قلبی و کلیوی

۷- در دوران نقاهت بیماری

۸- تا دو ماه پس از دریافت خون یا پلاسما و ۳ ماه پس از تزریق گاماگلوبین

۹- در افرادی که به واکسن خاصی حساسیت دارند.در اینگونه موارد باید سابقه بیمار از نظر حساسیت مورد بررسی قرار بگیرد.

در افرادی که به واکسن حساسیت دارند در مواقع ضروری باید واکسینا سیون همراه با محلول یک هزارم آدرنالین و یا سایر داروهای ضد حساسیت وآنتی هیستامین استفاده شود.

منبع : فشرده ایمونولوژی ( پروین ابراهیمی – نپتون نیک انجام )