افزایش رضایت زناشویی در زنان مبتلا به دیابت

مقایسه اثربخشی آموزش مهارتهای زندگی و امید درمانی بر افزایش رضایت زناشویی در زنان مبتلا به دیابت

مقدمه:

برای زوجها داشتن احساس رضایت از ارتباط زناشویی و اطمینان به اینکه این ارتباط، ارتباطی پویا و پایدارد است، برای اینکه بتوانند وظایف تکاملی خویش را به بهترین نحو ممکن به انجام رسانند ضروری است. امروزه تعداد زیادی از ناهنجاری های روانشناختی و مشکلات بهداشت روانی ناشی از ارتباط های مختل، تعارض ها و کشمکشهای درون خانوادگی و ناتوانی در حل مسائل زندگی است (خمسه، ۱۳۷۵). در دهه ۹۰ مطالعات علمی پیرامون رضایت زناشویی افزایش یافته است و در مقایسه با یافته های علمی دهه های گذشته حجم زیادی از این تحقیقات به جنبه های گوناگون رضایت زناشویی اختصاص یافته است(برادبری، فینچمن و بیچ،۲۰۰۶). عواملی که بر زندگی زناشویی تاثیر می گذارد و موجبات بروز رضایت یا نارضایتی را در زندگی فراهم می کند بسیار است. عواملی مثل کیفیت ارتباط قبل از ازدواج، چگونگی ازدواج، شیوه های ارتباطی زوجین، نوع شخصیت زوجین، روش برخورد با مشکلات زناشویی و… از عوامل شناخته شده است (جعفری، ۱۸۴). سعادت و سلامت خانواده به وجود ارتباطات سالم و بالنده زوجین بستگی دارد و چنانچه پایه خانواده از استحکام لازم برخوردار نباشد، پیامد منفی آن انواع مشکلات جسمی و روانی است (ستیه، ترجمه بیرشک، ۱۳۸۶).

کسانی در روابط صمیمانه خود موفق می شوند که از مهارت های ویژه ای برخوردار باشند. مهارت های زندگی یعنی انجام رفتار سازگارانه به گونه ای که فرد بتواند با ضروریات زندگی روزمره کنار بیاید(بوتین، ۲۰۰۶) آموزش مهارت های زندگی به عنوان بخش مهم و کلیدی در جامعه پذیری افراد در سراسر دنیا مطرح است. سازمان بهداشت جهانی مهارتهای زندگی را توانایی انجام رفتار سازگارانه و مثبت به گونه ای که فرد بتواند با چالش ها و ضروریات زندگی روزمره کنار بیاید، تعریف کرده است. پژوهش های متعددی نشان داده اند که ویژگی هایی که فرد در این آموزش کسب می نماید، وی را قادر می سازد که فرصت های زندگی را مغتنم شمرده و برای مقابله با خطرات احتمالی آماده شود (سازمان بهداشت جهانی، ترجمه فتی و همکاران، ۱۳۸۶).

پژوهشگران تاثیر مثبت مهارت های زندگی را در کاهش سوء مصرف مواد، پیشگیری از رفتارهای خشونت آمیز تقویت اعتماد به نفس، تقویت خود پنداره و … مورد تایید قرار داده اند. پژوهش های بسیاری نیز در مورد- سایر آسیب های فردی و اجتماعی و بهبود آنه از طریق آموزش مهارت های زندگی انجام گرفته که موید گسترش آن است( طارمیان، ۱۳۸۵). تاثیر آموزش مهارت های زندگی بر مهارت های مقابله ای و عزت نفس افراد باعث بهبود مهارت های حل مسأله، ارزیابی شناختی، مهار هیجانی و جلب حمایت اجتماعی در افراد می­گردد (وسیی و یعقوبی، ۱۳۸۶). سازمان بهداشت جهانی مهارت زندگی را در ۱۰ مورد طبقه بندی کرده است که عبارتند از: ۱٫ مهارت خودآگاهی ۲٫ مهارتهای همدلی ۳٫ مهارتهای برقراری ارتباط مؤثر ۴٫ مهارتهای حل مسأله ۵٫ مهارت رفتار جرأت مندانه ۶٫ مهارتهای تصمیم گیری ۷٫ مهارت برقراری مدیریت استرس ۸٫ مهارت حل مسأله ۹٫ مهارتهای تفکر خلاق ۱۰٫ مهارت تفکر انتقادی (سازمان بهداشت جهانی، ترجمه فتی و همکاران، ۱۳۸۵). آموزش مهارت های زندگی زمینه امیدواری به زندگی را فراهم می کند. امروزه مفهوم امید از دیدگاه زیستی مورد توجه قرار گرفته است، یکی از شاخه های روانشناسی مثبت گرا، ایمنی شناسی روانی- عصبی است که به بررسی تاثیر عوامل روانشناختی به دستگاه ایمنی بدن و افزایش خطر بیماری می­پردازد. یافته اساسی در این حوزه این است که شخصیت، رفتار، هیجان و شناخت همگی می­توانند پاسخ ایمنی بدن را تغییر داده و از این رو خطر ابتلا به بیماری را تغییر دهند. این حوزه امیدوار است که روان درمانی بتواند برای پیشگیری و درمان بیماری های جسمانی مفید واقع شود. تکنیک امید به زندگی با بررسی اهداف فرد و راهکارهای سالم و مفید برای رسیدن افراد فرد و همچنین ایجاد انگیزه برای تلاش بیشتر، سعی دارد که مشکلات جسمی و روحی خاص در زندگی را تحت تاثیر قرار دهد تا بدین ترتیب امید و انگیزه زندگی بهتر و شاداب تر را به روح خانواده تزریق کند. اولسون و همکاران (۲۰۰۳) سه زمینه کلی را برای رضایت زناشویی در نظر گرفته اند. یعنی رضایت از زندگی خانوادگی در افراد متاهل در گرو رضایت از ازدواجشان است. در حقیقت می توان گفت؛ هنگامی که نیازهای فیزیولوژیکی، نیاز به امنیت (روانی، اجتماعی و اقتصادی)، نیاز به محبت احترام متقابل و خود شکوفائی در فرایند ازدواج به نحو طبیعی و مطلوب برآورده نگردد. روابط بین زن و شوهر دچار تغییر و دستخوش تعارض خواهد شد. روابط صمیمانه و محبت آمیز به سمت عدم رضایت زناشویی، استفاده از شیوه های ناکارآمد حل تعارض مانند، پرخاششگری و خشونت از سوی زوج ها سوق پیدا می کند (صادقی، ۱۳۸۷). از زیابی و مقایسه کارآیی خانواده بین زوج های راضی از زندگی زناشویی و زوج های ناراضی از زندگی و در حال طلاق نشا می دهد که عدم آشنایی هر یک از زوجین با مهارت های برقراری ارتباط مؤثر، ابراز عواطف، حل مسائل مربوط به خود و پذیرش نقشهای خانوادگی در سوق دادن به طلاق نقش چشمگیری دارد (بهاری، ۱۳۸۳).

برای کسب رضایت از زندگی زناشویی کسب مهارت برای زندگی سالم و مفید و رضایت از زندگی زناشویی سلامت جسمی را نیز طلب می­کند. زن به عنوان مهمترین عضو کارآمد در خانه برای انجام وظایف متعددی که برعهده دارد هم نیاز به سلامت روح دارد و هم نیاز به سلامت جسم. بیماری دیابت شایع ترین بیماری غدد درون ریز یکی از شایع ترین بیماری های غیر واگیر دنیاست. بروز و شیوع این بیماری در دنیا رو به افزایش است. شیوع دیابت از ۴% (۱۳۵میلیون نفر) در سال ۱۹۹۵ به ۵/۴% (۳۰۰میلیون نفر) در سال ۲۰۲۵ افزایش خواهد یافت (قنبری، یکتا و روشن، ۱۳۸۰). بیماری دیابت می تواند مبتلایان به آن را با مشکلات بینایی، قطع عضو، بیماری های قلبی و عروقی و … مواجه کند. بنابراین می توان انتظار داشت که این بیماری ابعاد جسمی، روحی، اجتماعی و به عبارتی کیفیت زندگی فرد را تحت تاثیر قرار دهد (هانساد و البرکسن، ۱۹۹۲؛ تیلور، سیلیس ومون، ۲۰۰۱). تحقیقات زیادی به این امر توجه کرده و بیان کرده اند که بیماری دیابت و دیگر بیماری های مزمن، می تواند زمینه ابتلاء به افسردگی (راجالا، کینان، کیوکانمی، لیولا، ۱۹۹۷) (گاردنو، اسپینوسا، تلز، زنتنو، هرناندز، رونکویلو، ۱۹۹۸)، بیماریهای کلیوی و نابینایی (رجبی، ۱۳۷۳)، افزایش اختلالات روانشناختی (پیروت، رابین، ۱۹۹۷: فوگوسن، بلان، واردلاو، فریر، پرسون و مک ریمون و دیگران، ۲۰۰۵) را موجب شود. پس توجه به این بیماری، خصوصاً در زنان که ضعیف تر و شکننده ترند و وظایف زیادی را در زندگی زناشویی بر عهده دارند از اهمیت زیادی برخوردار است. بررسی تحقیقات پیشین نشان می دهد که برخی از مهارت های زندگی به طور مجزا بر روی رضایت زناشویی مورد پژوهش قرار گرفته اند، اما تحقیقی که اثر بخشی آموزش تمام مهارت های زندگی را همزمان با هم بر روی رضایت زناشویی زنان مبتلا به دیابت بسنجد، انجام نشده است. به همین دلیل نیاز به این بررسی احساس می شد. با استناد به موارد مذکور پژوهش حاضر به مقایسه اثر بخشی آموزش مهارت های زندگی و تکنیک امید درمانی بر افزایش رضایت زناشویی زنان مبتلا به دیابت در شهرستان تالش می پرازد تا به این پرسش پاسخ دهد که: آیا آموزش مهارت های زندگی و امید درمانی بر افزایش رضایت زناشویی زنان مبتلا به دیابت موثر است؟

روش شناسی

روش تحقیق

این مطالعه نیمه تجربی و از نوع پیش آزمون و پس آزمون است. پژوهشگر پس از تعیین و همسان سازی گروه های آزمایش، متغیرهای مستقل(آموزش مهارت های زندگی و امید درمانی) را بر گروه­های آزمایشی اعمال نمود. در پایان در گروه های آزمایش تعیین شده مجدداً پرسشنامه­ها اجرا شد.

جامعه آماری

جامعه آماری شامل زنان مبتلا به دیابت است که به دلایل گوناگون به بیمارستان شهید نورانی شهر تالش مراجعه کرده اند و تحت درمان هستند.

نمونه آماری

نمونه گیری آماری در این پژوهش به صورت نمونه گیری تصادفی انجام شد. به این صورت که از طریق اطلاعیه، اقدام به فراخوانی زنان مبتلا به دیابت در بیمارستان شهید نورانی تالش شد. از بین تعدات مرا که تعداد این افراد ۱۲۷ نفر بودند. پرسشنامه رضایت زناشویی Enrich مشکل زیادی که از بین ۳۰ نفر که مشکل زیادی داشتند جدا شدند و در دو گروه ۳۰ نفری که از نظر سن، تحصیلات تعداد فرزند، تعداد سالهای ابتلا به دیابت قابل همتا سازی بودند، در پژوهش شرکت داده شدند. بقیه افراد منتخب یا به دلیل رضایت زناشویی خوب و یا به دلیل عدم امکان همتا سازی حذف شدند. در مجموع ۲ گروه ۱۵ نفری همتا سازی شدند و ۲ گروه ۱۵ نفری در کلاسهای مهارت های زندگی و ۲ گروه ۱۵ نفری در کلاسهای امید درمانی شرکت داده شدند. ۱۵ نفر از زنان مبتلا به دیابت که مشکل رضایت زناشویی داشتند در کلاس مهارتهای زندگی، ۱۵ نفر از زنان مبتلا به دیابت که مشکل رضایت زناشویی داشتند در کلاس امید درمانی، شرکت کردند. این کلاس ها به صورت ۲ کلاس ۱۵ نفری تشکیل شدند.

ابزار پژوهش

پرسشنامه رضایت زناشویی­”ENRICH” از ۱۱۵ سؤال بسته و ۱۲ مقیاس تشکیل شده است. که به جر مقیاس اول آن که ۵ سؤال دارد، بقیه مقیاس ها شامل ۱۰سؤال است. پاسخ به سؤالات به صورت ۵ گزینه ای (کاملاً موافق، موافق، نه موافق و نه مخالف، مخالف، کاملاً مخالف) آقای علی اکبر سلیمانیان در پژوهشی تحت عنوان “بررسی تفکرات غیر منطقی بر نارضایتی زناشویی” درباره روایی و اعتبار این پرسشنامه اظهار می­دارد که برای تفکرات غیرمنطقی بر نارضایتی در تحقیق، ابتدا پرسشنامه ترجمه گردید. پس از ترجمه سؤالات به روعیت متخصین روانشناسی خانم دکتر نوابی نژاد آقای دکتر نادری رسانده شد و روایی محتوا این پرسشنامه مورد تایید قرار گرفت. در مرحله بعد پرسشنامه بر روی یک گروه ۱۱ نفری اجرا گردید و ضریب اعتبار آن از طریق ضریب آلفا محاسبه شد که عدد ۹۳ درصد بدس آمد. با توجه به زیاد بودن سؤال های پرسشنامه (۱۱۵ سؤال) که موجب خستگی بیش از اندازه آزمودنی­ها می شه، تصمیم گرفته شد فرم کوتاهی از آن بهینه شود. برای این منظور ابتدا همبستگی هر یک از سوالات با کل پرسشنامه از طریق ضریب همبستگی محاسبه گردید. سپس ۴۷ سؤال که از همبستگی نسبتاً بالایی برخوردار بودند انتخاب شدند. این انتخاب بطور مساوی از مقیاسهای مختلف پرسشنامه صورت گرفت و بیدن ترتیب در مجموع ۴۷ سوال انتخاب شد که مجدداً ضریب اعتبار فرم ۴۷ سوالی بر روی یک گروه ۱۱ نفری با استفاده از ضریب آلفا محاسبه گردید که ضریب اعتبار ۹۵ درصد بدست آمد. روش محاسبه اعتبار و روایی پرسشنامه مذبور به استاد راهنمای پژوهش (پس از بررسی و نگرش کامل) ارائه گردید. پس از بررسی و مطالعه اصل پرسشنامه و طریقه محاسبه اعتبار و روایی آن، روش مذکور از نظر ایشان مورد تایید قرار گرفت و از پرسشنامه رضایت زناشویی “ENRICH” جهت برآورد میزان رضایت زناشویی در گروه­های مطالعه و مقایسه ازدواج ها استفاده شد.

روش های تحلیل آماری داده های تحقیق

تحلیل آماری یافته های کمی در دو بخش آمار توصیفی و استنباطی، انجام گرفت، در بخش اول از شاخص های آمار توصیفی از جمله: جدول و نمودار، میانگین و انحراف استادارد استفاده شد. در بخش آمار استنباطی نظر به انکه طرح تحقیق از نوع شبه تجربی است از آزمون ANOVA برای تحلیل داده های گروه ها استفاده شده است. در این پژوهش با استفاده از نرم افزار SPSS با آخرین نسخه شماره (۲۲) داده های تحقیق مورد تحلیل قرار گرفته است.

یافته ها

جدول (۱): میانگین و انحراف معیار سن در دو گروه مهارت­های زندگی و امید درمانی

طبق نتایج جدول ۱ میانگین سن گروه مهارت زندگی برابر ۶۰/۳۸ و در گروه امید درمانی برابر ۳۵ است.

جدول (۲): میانگین و انحراف معیار سابقه در دو گروه مهارت­های زندگی و امید درمانی

طبق نتایج جدول (۲) میانگین سابقه بیماری گروه مهارت زندگی برابر ۶۰/۶ و در گروه امید درمانی برابر ۴۶/۵ است.

جدول (۳): میانگین و انحراف معیار رضایت زناشویی و مولفه­های آن قبل و بعد از آموزش مهارتهای زندگی

جدول (۴): میانگین و انحراف معیار رضایت زناشویی و مولفه­های آن قبل و بعد از امید درمانی

فرضیه تحقیق: بین اثربخشی روش های آموزش مهارتهای زندگی و امید درمانی بر میزان رضایت زناشویی زنان مبتلاء به دیابت تفاوت معنادار وجود دارد.

جدول (۵): نتایج آزمون لوین جهت تعیین برابری واریانس ها

طبق نتایج جدول (۵) سطح معنی داری خطای آزمون برابری واریانس ها(۰۵/۰P>) نشان می دهد که واریانس ها برابر هستند.

جدول (۶): نتایج آزمون تحلیل واریانس چندمتغیره (Manova)

طبق نتایج جدول (۶) و با توجه به مقدار F و همچنین با توجه به سطح معنی داری خطای آزمون برای سطح اطمینان ۹۵/۰ می توان گفت که بین اثربخشی روش های آموزش مهارتهای زندگی و امید درمانی بر میزان موضوعات شخصیتی، ارتباط زناشویی، مدیریت مالی، اوقات فراغت، روابط جنسی، ازدواج و فرزندان از مولفه های رضایت زناشویی زنان مبتلاء به دیابت تفاوت معنادار وجود ندارد.

این در حالی است که بین اثربخشی روش های آموزش مهارتهای زندگی و امید درمانی بر میزان حل تعارض و رضایت از اقوام و دوستان از مولفه های رضایت زناشویی زنان مبتلاء به دیابت تفاوت معنادار وجود دارد و اثربخشی روش های آموزش مهارتهای زندگی بر میزان حل تعارض و رضایت از اقوام و دوستان از مولفه های رضایت زناشویی زنان مبتلاء به دیابت بیشتر از روش امید درمانی است.

نتیجه گیری:

نتایج به دست آمده از تحقیق نشان داد بین اثربخشی روش­های آموزش مهارتهای زندگی و امید درمانی بر میزان مولفه­های موضوعات شخصیتی، ارتباط زناشویی، مدیریت مالی، اوقات فراغت، روابط جنسی و ازدواج و فرزندان تفاوت معناداری ندارد (۰۵/۰ p<). براساس نتایج به دست آمده بین اثربخشی روش­های آموزش مهارتهای زندگی و امید درمانی بر میزان مولفه­های حل تعارض، رضایت از اقوام و جهت گیری مذهبی تفاوت معناداری وجود دارد (۰۵/۰ p<). به نحوی که اثربخشی روش آموزش مهارتهای زندگی بر این مولفه­ها بیشتر از روش امید درمانی است. بنابراین فرضیه­های مربوط به این مولفه­ها مورد تایید قرار گرفتند. با توجه به این که تا کنون پژوهشی به مقایسه اثربخشی این دو روش آموزشی و درمانی نپرداخته است، امکان مقایسه نتایج به دست آمده میسر نگردید. همچنین در خصوص تاثیر روش آموزش مهارتهای زندگی قابل بیان است که این یافته­ها با نتایج پژوهش موت و همکاران (۲۰۰۱)، گلیچست و همکاران (۲۰۰۱)، رازوی و همکاران(۲۰۰۶) و موت و همکاران (۲۰۰۶) همخوانی داشت.

گیلچیست و همکاران (۲۰۰۱) در پژوهش خود دریافتند که آموزش مهارتهای زندگی باعث برقراری ارتباط مناسب با دوستان و بستگان و کنترل هیجانات و احساسات منفی می شود. همچنین رازاوی و دلکوکس(۲۰۰۶) در پژوهش خود به این نتیجه رسیدند که پس از آموزش مهارتهای زندگی، زوجین صمیمت بیشتر و حل مناسب تعارضات را گزارش کردند. در پژوهش مشابهی موت و همکاران(۲۰۰۶) تاثیر برنامه آموزشی مهارتهای زندگی را در افزایش مهارت­های کلامی و غیر کلامی زوجین، مهارت­های گفت و شنود یعنی تبادل اطلاعات و کنترل خشم زوجین (حل مناسب تعارضات) را مثبت ارزیابی کردند.

تبیین احتمالی برای نتایج به دست آمده در خصوص عدم تفاوت بین اثربخشی روش­های آموزش مهارتهای زندگی و امید درمانی بر مولفه­های موضوعات شخصیتی، ارتباط زناشویی، مدیریت مالی، اوقات فراغت، روابط جنسی و ازدواج و فرزندان، چنین می باشد که از سویی هم آموزش مهارت­های زندگی و هم امید درمانی دارای مولفه ها و اهدافی هستند که در برخی از مولفه­ها با یکدیگر همپوشی داردند. به طوری که یکی از مولفه­ها یا اجزای امید از نظر اشنایدر (۲۰۰۲) تعیین اهداف و ارائه راهکارهایی برای رسیدن به آن اهداف می باشد؛ و طبق نظر بوتورین و کانتور[۱](۲۰۰۱) یکی از اجزاء مهارت­های زندگی، مهارت­های خود مدیریتی می باشد. مهارتهای خود مدیریتی فردی شامل توانایی تصمیم­گیری و حل مسأله است. از سویی دیگر مولفه های مانند مدیریت مالی، مدیریت اوقات فراغت، مدیریت روابط جنسی، تعداد فرزندان و … فعالیت های هستند که افراد برای آنان­ها همواره برنامه های دارد و کمتر در خصوص این موارد بدون برنامه گیش می رود. بنابراین تعیین اهداف و ارائه راهکارهایی برای رسیدن به آن (مربوط به امید درمانی) و مهارت­های مدیریتی فردی و توانایی تصمیم­گیری (مربوط به آموزش مهارتهای زندگی) می تواند در خصوص این برنامه ها کمک و تاثیر مشابهی بر افراد داشته باشند.

همچنین در خصوص تبیین نتایج به دست آمده در مورد اثربخشی بیشتر روش­ آموزش مهارت­های زندگی بر مولفه­های حل تعارض، رضایت از اقوام و جهت­گیری مذهبی، می­توان بیان نمود براساس عقیده ریسکاچ[۲] (۱۹۹۸) برنامه آموزشی مهارت­های زندگی شامل بحث­های گروهی می­باشد که یک موقعیت مناسبی را جهت کسب مهارت­های ارتباطی و تعامل با دیگران (تعامل با بستگان و …) فراهم می­نماید و موجب افزایش توانایی و اثربخشی افراد در رفتارهای بین فردی می­شود، که این عامل تاثیر مستقیمی بر نحوه کنارآمدن با مشکلات، حل تعارضات و تعامل با دیگران دارد. در واقع آموزش مهارت­های زندگی به صورت مستقیم بر دانش و اطلاعات افراد در خصوص نحوه برخورد با مشکلات، تعامل با دیگران و … می افزاید. در مقایسه روش امید درمانی بیشتر در تعیین اهداف و راهکارهای کلی برای رسیدن به این اهداف را به افراد می­آموزد که این عوامل در خصوص برخی از مشکلات زندگی مانند نحوه برخورد با بستگان، جهت گیری مذهبی راهکارهای کلی­ و سختری نسبت به آموزش مستقیم مهارتهای زندگی هستند.

منابع و مأخذ

منابع فارسی

1. ابولقاسمی، عباس و نریمانی، محمد. (۱۳۸۴). آزمونهای روان شناختی، اردبیل: باغ رضوان.
2. اتکینسون، ریتال. (۲۰۰۱). زمینه روانشناسی هیلگارد، ترجمه محمدتقی براهنی و دیگران (۱۳۸۰).
3. احدی، حسن و جمهری، فرهاد. (۱۳۸۲). روانشناسی رشد، تهران: انتشارات پردیس.
4. ارسطو، علی اصغر؛ قاسم زاده، رویا؛ ناصح، هما؛ کمالی، محمد و رحیمی فروشانی، عباس. (۱۳۹۱). کیفیت زندگی و برخی عوامل موثر بر آن در سالمندان دیابتی مقیم سرای سالمندان کهریزک تهران دوماهنامه بیماری های غدد دارای رتبه علمی – پژوهشی (پزشکی)، ۱۴(۱)، صص ۳۷ – ۴۵٫
5. استریت، ادی. (۱۳۷۶). مشاوره خانواده؛ نظر و عمل در نگرش سیستمی، ترجمه مصطفی تبریزی وعلی علوی نیا، تهران: فراروان.
6. امامی نائینی، نسرین. (۱۳۸۳). آشنایی با برنامه های آموزش مارت های زندگی. اصفهان؛ معاونت امور فرهنگی و پیشگیری بهزیستی استان اصفهان.
7. آتش پور، سید حمید. (۱۳۸۷). مهارت زندگی: بخشودن و رهایی از رنجش، کاهش حسادت، رهایی از احساس گناه، مقابله با فشار روانی و افسردگی شغلی، برنده بودن در محط کار. تهران: انتشارات ابوعطا.
8. آتشپور، سیدحمید. (۱۳۸۷). مهارت زندگی مقابله با فشارروانی و افسردگی شغلی، تهران: انتشارات ابوعطا.
9. آزاد، حسین. (۱۳۷۸). آسیب شناسی روانی(۱)، تهران: انتشارات بعثت (چاپ دهم).
10. آقازاده، محرم. (۱۳۸۶). راهنمای آموزش مهارت های زندگی برای زنان، تهران: انتشارات نهضت سواد آموزی.
11. آیزنگ، مایکل. (۱۳۷۴). همیشه شاد باشی، مترجم: زهرا چلونگر، تهران؛ انتشارات نسل نواندیش.
12. باقرپور، لیلا. (۱۳۸۵). بررسی مقایسه امید به زندگی وافسردگی با سلامت عمومی در سالمندان سرای سالمندان وسالمندان خارج ازآن در شهرستان کرج، پایان نامه کارشناسی ارشد روانشناسی عمومی دانشگاه آزاد، واحد علوم و تحقیقات تهران.
13. بشارت، محمدعلی. (۱۳۷۷). مشکلات جنسی: طبقه بندی، علت شناسی، سنجش ودرمان به تازه های رواندرمانی، تهران: رشد.
14. بهرامی، هادی. (۱۳۷۷). آزمونهای روانی، مبانی نظری وفنون کاربردی، چاپ سوم، تهران: دانشگاه علامه طباطبایی.
15. بیجاری، مریم. (۱۳۸۶). بررسی اثر بخشی گروه درمانی مبتنی بر رویکرد امید درمانی بر افزایش امید به زندگی زنان مبتلا به سرطان پستان، پایانامه کارشناسی ارشد دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی دانشگاه علامه طباطبایی.
16. بیجاری، مریم. (۱۳۸۶). بررسی اثربخشی گروه درمانی مبتنی بررویکرد امید درمانی برافزایش امید به زندگی زنان مبتلا به سرطان پستان، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشکده روانشناسی وعلوم تربیتی، دانشگاه علامه طباطبایی.
17. بیجار، هانیه؛ قنبری، بهرامعلی؛ آقا محمدیان، حمیدرضا و همایی، فاطمه. (۱۳۸۸). بررسی اثربخشی امیددرمانی بر افزایش میزان امید به زندگی و رضایت زنان مبتلا به سرطان، مطالعات تربیتی و روانشناسی دانشگاه فردوسی، ۱۰(۱)، صص ۱۷۱- ۱۸۴.
18. حسینی، سیدمحسن. (۱۳۹۰). اثربخشی امید درمانی بر افزایش سلامت روان و بهزیستی روانشناختی زنان دارای فرزندان عقب مانده ذهنی، پایاننامه کارشناسی ارشد روانشناسی عمومی، دانشگاه علوم و تحقیقات ارومیه، دانشکده علوم.
19. حمیدی، نجمه. (۱۳۹۰). اثربخشی آموزش مدیریت استرس مبتنی بر نظریه شناختی–رفتاری، برکنترل قندخون زنان دیابتی نوع. مجله­ی غدد درون ریز و متابولیسم ایران، دانشگاه علوم پزشکی وخدمات بهداشتی درمانی شهیدبهشتی، ۱۳(۴)، صص۳۴۶- ۳۵۵.
20. خالدین، محمد؛ غریبی، حسن و قلی­پور، زلیخا. (۱۳۹۱). اثربخشی درمان گروهی شناختی– رفتاری برکاهش افسردگی و افزایش امید به زندگی در سندرم آشیانه خالی، فصلنامه مشاوره و روان درمانی خانواده. ۳(۲)، صص ۲۶۱- ۲۷۹.
21. خسروی زاده، بهروز. (۱۳۸۱). همبستگی بین امید و کیفیت زندگی در بیماران اچ آی وی مراجعه کننده به باشگاههای سازمان بهزیستی در تهران و کرمانشاه، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه علوم بهزیستی و توان بخشی تهران.
22. دانش، آذر .(۱۳۸۳).” بررسی رابطه رضایت زناشویی با رضایت ناشی از روابط زوجین”. نخسین کنگره آسیب شناسی خانواده در ایران. تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
23. راس، کوپلر. (۱۹۹۹). امید به زندگی روانشناسی بیماران درمان ناپذیر، ترجمه احمد حجاران(۱۳۶۸). چاپ اول، تهران: نشر ویس.
24. سلیمی، حسین. (۱۳۸۹). نظریه امید، فصلنامه علمی – تخصصی ذهن زیبا، دانشگاه علامه طباطبایی، ۴(۸)، صص ۲۵-۵۵٫
25. شعاع کاظمی، مهرانگیز. (۱۳۸۸). بررسی رابطه بین کیفیت زندگی وامید به زندگی در بیماران مبتلا به سرطان بعدازعمل جراحی، فصلنامه بیماریهای پستان ایران، ۲(۳)، صص ۶۸-۸۵٫
26. شیبانی، حسین؛ ابولقاسمی، عباس؛ نریمانی، محمد و گنجی، مسعود. (۱۳۸۴). بررسی ارتباط آندروژنی وروان نژندی با کیفیت زندگی درزنان، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه محقق اردبیلی.
27. صداقت، فرزانه. (۱۳۸۳). چکیده مقالات نخستین کنگره سراسری آسیب شناسی خانواده در ایران، بررسی رابطه استفاده از راهکارهای توانمند سازی خانواده با رضایت زناشویی زوجین در خانواده.
28. عامری، فریده. (۱۳۸۳). مشکلات ارتباطی در خانواده، نخستین کنگره سراسری آسیب شناسی خانواده در ایران. تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
29. غلامی، مریم. (۱۳۸۸). اثربخشی آموزش معنادرمانی گروهی بر امید به زندگی و سلامت عمومی بیماران دختر تالاسمی، نشریه دانش و پژوهش در روانشناسی کاربردی دانشگاه آزاداسلامی واحد اصفهان، ۴۲(۵)، صص ۱۱۳-۱۲۴٫
30. کار، آلان. (۱۳۸۵). روانشناسی مثبت، ترجمه حسن پاشاشریفی؛ جعفر نجفی زند، ناشر: سخن.
31. کار، آلان. (۱۳۸۵). روانشناسی مثبت: علم شادمانی ونیرومندی های انسان، ترجمۀ پاشا شریفی، حسن و همکاران، تهران: انتشارات سخن.
32. محمدی، مهری. (۱۳۸۹). بررسی مقایسه ای سلامت روان و امید به زندگی زنان شاغل و غیرشاغل استان آذربایجان غربی، دوماهنامه دانشکده پرستاری و مامایی، ۹(۱)، صص ۳۷-۴۹٫
33. موتاوی، فرشته و نوری، ربابه. (۱۳۸۵). مهارت های زندگی، تهران: انتشارات طلوع دانش.
34. مهدوی، محمدهادی. (۱۳۷۵). بررسی و مقایسه عوامل موثر بر رضایت زن و شوهر، تهران: انتشارات بیکران.
35. مهرابی زاده، مهناز؛ عیدی بایگی، مجید و داودی، ایران. (۱۳۹۱). مقایسه سلامت روان و کیفیت زندگی در بیماران دیابتی نوع۱ و۲ و افرادعادی، مجله تحقیقات علوم رفتاری، ۱۰(۷)، صص۶۵۴- ۶۵۹.
36. میر خشتی، فرشته. (۱۳۷۵). بررسی رابطه میان رضایت از زندگی زناشویی و سلامت روان، پایان نامه کارشناسی ارشد؛ دانشگاه آزاد اسلامی واحد رودهن.
37. نصیری، حبیب اله و جوکار، بهرام. (۱۳۸۷). امید، سلامت روان، معناداری زندگی و رضایت از زندگی در زنان، پژوهش زنان، ۶(۲)، صص ۱۵۷- ۱۷۶.
38. نیک نژاد، سهیلا. (۱۳۸۵). آموزش جهانی مهارت های زندگی، مجله رشد ابتدایی، ۵(۲)، صص ۱۵-۳۴٫
39. ولی زاده، علیرضا. (۱۳۸۱). آموزش مهارت های زندگی، نشریه اطلاعات علمی، ۱۷(۵)، صص ۴۶-۸۱٫

منابع غیر فارسی

40. Amsberg, S., Anderbro, T., & Wredling, R. (2011). A cognitive behaviour therapy-based intervention among poorly controlled adult type 1 diabetes patients – a randomized controlled trial patient educ couns, 77(5), 72–۸۰٫
41. Janice, T. (2012). The use of cognitive behavioral therapy in diabetes care: a review and case study. Journal of diabetes nursing, 14(3), 86 -92.
42. Shona, E. (2012). Cognitive behavioral therapy and glycemic control in diabetes mellitus. Rgn, rm, msc. Article first published online.
43. Ven, C., Lubach, C.H., & hogenelst, M.H. (2013). Cognitive behavioral group training (cbgt) for patient with type 1 diabetes in persistent poor glycaemic control: who do we reach? Patient education and counseling, 56(4), 313-322.
44. Zeneto, Jf., & Cardiel, M.H. (2002). Risk tactores assoeiated whit depression in patients whit type2 diabetes mellitus. Archives of medical research, 33(4), 35-60.

[۱] -Botaim&Kantor

[۲] -Reixach